ลดความเสี่ยงโรคติดต่อทางเพศสัมพันธ์ในผู้ติดเชื้อเอชไอวี ทำได้จริงหรือไม่?
ผู้ติดเชื้อเอชไอวีจำนวนมากในปัจจุบันสามารถใช้ชีวิตได้อย่างปกติ และยืนยาว ด้วยการเข้าถึงยาต้านไวรัสที่มีประสิทธิภาพ แต่หนึ่งในความท้าทายสำคัญที่ยังคงอยู่ คือ การลดความเสี่ยงต่อโรคติดต่อทางเพศสัมพันธ์ (STIs) ซึ่งไม่ได้มีเพียงเอชไอวี แต่ยังรวมถึงซิฟิลิส หนองในเทียม หนองในแท้ เริม และไวรัสตับอักเสบบีหรือซีด้วย คำถามที่สำคัญคือ ผู้ติดเชื้อเอชไอวีสามารถลดการแพร่เชื้อ และลดการรับเชื้อเหล่านี้ได้จริงหรือไม่ และต้องอาศัยวิธีใดในการป้องกัน
ทำไมผู้ติดเชื้อเอชไอวีจึงยังมีความเสี่ยงต่อโรคติดต่อทางเพศสัมพันธ์
- ยาต้านไวรัสไม่ครอบคลุมโรคติดต่อทางเพศสัมพันธ์อื่น ๆ แม้ยาต้านไวรัสจะกดปริมาณเอชไอวีในเลือดจนตรวจไม่พบ แต่ไม่ได้ป้องกันเชื้อก่อโรคชนิดอื่น เช่น ซิฟิลิส หนองใน เริม HPV หรือไวรัสตับอักเสบ
- พฤติกรรมเสี่ยงทางเพศ การมีเพศสัมพันธ์โดยไม่ป้องกัน การมีคู่นอนหลายคน หรือการมีเพศสัมพันธ์ทางทวารหนักเพิ่มความเสี่ยงต่อการติดเชื้อ
- การใช้สารเสพติด ทำให้ขาดการยับยั้งชั่งใจ เสี่ยงไม่ใช้ถุงยางอนามัย และเพิ่มโอกาสสัมผัสเชื้อ
- การไม่ตรวจสุขภาพทางเพศอย่างสม่ำเสมอ การติดเชื้อที่ไม่มีอาการอาจคงอยู่ และแพร่ต่อไปโดยไม่รู้ตัว
- ปัจจัยทางสังคม และจิตใจ การตีตรา และความกังวลอาจทำให้ไม่กล้าขอถุงยางอนามัย ไม่ตรวจโรค หรือไม่บอกคู่เมื่อสงสัยติดเชื้อ
ความสัมพันธ์ระหว่างเอชไอวีกับโรคติดต่อทางเพศสัมพันธ์อื่น
- โรคติดต่อทางเพศสัมพันธ์เพิ่มโอกาสแพร่เชื้อเอชไอวี โรคที่ทำให้เกิดแผล เช่น ซิฟิลิสหรือเริม สร้างช่องทางให้เชื้อเอชไอวีแพร่เข้าสู่คู่นอนได้ง่ายขึ้น
- การอักเสบเพิ่มปริมาณไวรัสเฉพาะที่ การติดเชื้อหนองในหรือคลามัยเดียทำให้เยื่อบุอักเสบ เพิ่มการไหลเวียนของเซลล์ภูมิคุ้มกัน และเชื้อไวรัสในสารคัดหลั่ง แม้เลือดจะกดไวรัสจนตรวจไม่พบ
- ภูมิคุ้มกันอ่อนแอ เอชไอวีทำให้ภูมิคุ้มกันเสียสมดุล ทำให้โรคติดต่อทางเพศสัมพันธ์มีอาการรุนแรงขึ้น ติดเชื้อซ้ำบ่อยขึ้น และหายช้ากว่าคนทั่วไป
- โรคบางชนิดอยู่ได้นาน และมีความเสี่ยงพิเศษ เช่น HPV ที่สัมพันธ์กับการเกิดมะเร็งปากมดลูก และมะเร็งทวารหนัก ผู้ติดเชื้อเอชไอวีจึงต้องตรวจคัดกรองบ่อยกว่าคนทั่วไป
- ปฏิสัมพันธ์สองทางโรคติดต่อทางเพศสัมพันธ์ ทำให้การแพร่เอชไอวีง่ายขึ้น ในขณะที่เอชไอวีทำให้โรคติดต่อทางเพศสัมพันธ์รุนแรงขึ้น จึงยิ่งเน้นความสำคัญของมาตรการป้องกันคู่ขนานทั้งสองด้าน
แนวคิด U=U และข้อจำกัด
หลักการ คืออะไร
- U=U (Undetectable = Untransmittable) หมายถึง ผู้ติดเชื้อเอชไอวีที่รักษาด้วยยาต้านไวรัสต่อเนื่องจนปริมาณไวรัสต่ำจนตรวจไม่พบ ตามเกณฑ์ของห้องปฏิบัติการ จะ ไม่ถ่ายทอดเชื้อเอชไอวีทางเพศสัมพันธ์ ให้คู่นอน
- ตรวจไม่พบ ไม่ได้แปลว่าไม่มีเชื้ออยู่เลย แต่ต่ำกว่าขีดจำกัดที่ตรวจได้ของวิธีทดสอบ ทั้งนี้ยังต้อง คงสภาพตรวจไม่พบอย่างสม่ำเสมอ ด้วยการกินยาตรงเวลา
ทำไมถึงสำคัญ
- ลดความกังวลเรื่องการถ่ายทอดเชื้อ ช่วยสร้างความมั่นใจในการใช้ชีวิตคู่
- เป็นแกนกลางของการดูแล: กินยาสม่ำเสมอ → กดไวรัส → คุณภาพชีวิตดีขึ้น → ลดการแพร่เชื้อ
ข้อจำกัดที่ต้องเข้าใจ
- U=U ครอบคลุม การแพร่เชื้อทางเพศสัมพันธ์ของเอชไอวีเท่านั้น ไม่ได้ป้องกัน โรคติดต่อทางเพศสัมพันธ์อื่น (ซิฟิลิส หนองใน คลามัยเดีย เริม ไวรัสตับอักเสบ ฯลฯ)
- ต้องอาศัย ความสม่ำเสมอในการกินยา และการนัดตรวจติดตาม หากมีภาวะอักเสบจากโรคติดต่อทางเพศสัมพันธ์ ร่วม หรือ viral blip บางช่วง ควรเฝ้าระวัง และติดตามใกล้ชิด
- ไม่ใช่ใบอนุญาต ให้ละเลยถุงยางอนามัย หรือการตรวจคัดกรองโรคติดต่อทางเพศสัมพันธ์ เพราะยังมีความเสี่ยงโรคอื่น
ลงมือทำทันที
- ยึดเวลาการกินยาให้คงที่ทุกวัน ใช้ตัวช่วยแจ้งเตือน
- เก็บผลตรวจล่าสุดไว้เสมอ และรักษาการนัดติดตามเพื่อยืนยันสถานะตรวจไม่พบ อย่างต่อเนื่อง
- เสริมด้วยมาตรการป้องกันโรคติดต่อทางเพศสัมพันธ์ อื่น ๆ (ถุงยางอนามัย ตรวจคัดกรอง วัคซีน)
การใช้ถุงยางอนามัยอย่างต่อเนื่อง
ทำไมจำเป็นแม้มี U=U
- ถุงยางอนามัย คือ ด่านแรก ที่ลด ทั้งการแพร่ และการรับโรคติดต่อทางเพศสัมพันธ์ได้กว้างที่สุด
- ลดการอักเสบ/บาดเจ็บของเยื่อบุ จึงลดโอกาสรับเชื้อซ้ำซ้อน
วิธีใช้ให้ได้ผลจริง
- เลือก ขนาดพอดี ไม่หลวม หรือคับเกินไป
- ตรวจวันหมดอายุ สภาพซอง และฉีกซองด้วยมือ (ไม่ใช้กรรไกร/ฟัน)
- ใส่ตั้งแต่เริ่มมีเพศสัมพันธ์จนจบ และบีบปลายถุงยางอนามัย ไล่อากาศก่อนรูดลง
- ใช้ สารหล่อลื่นสูตรน้ำ หรือซิลิโคน กับถุงยางอนามัยลาเทกซ์ หลีกเลี่ยงสูตรน้ำมัน
- เสร็จแล้ว จับขอบโคน ก่อนดึงออก ป้องกันหลุด/หก และทิ้งให้ถูกต้อง
- เปลี่ยนถุงยางอนามัย ทุกครั้งที่เปลี่ยนคู่นอน/เปลี่ยนทางเพศสัมพันธ์ ไม่ใช้ซ้ำ
แก้ปัญหาที่พบบ่อย
- ถุงยางอนามัยแตก/หลุดบ่อย: ทบทวนขนาด วิธีสวม และปริมาณสารหล่อลื่น
- ระคายเคืองลาเทกซ์: เปลี่ยนเป็น โพลียูรีเทน/โพลีไอโซพรีน
- แห้ง/เจ็บ: เพิ่มสารหล่อลื่น และลดแรงเสียดสี
บทบาทของยาต้านไวรัส และการติดตามผล
เป้าหมายการรักษา คือ การกดไวรัสให้ตรวจไม่พบ และคงสภาพระยะยาว → ลดการอักเสบระดับระบบ → ลดความเสี่ยงสุขภาพอื่น ๆ
สิ่งที่ควรติดตามเป็นระยะ
- Viral load: เพื่อตรวจยืนยันการกดไวรัส และจับสัญญาณไวเร็วหากมีปัญหา
- CD4/สุขภาพองค์รวม: ติดตามฟื้นตัวภูมิคุ้มกัน
- ตับ/ไต และยาตีกัน: ทบทวนยาประจำ อาหารเสริม สมุนไพร
- น้ำหนัก ความดัน ไขมัน น้ำตาล: เพื่อป้องกันโรคร่วมระยะยาว
เมื่อไรควรรีบพบแพทย์
- มีอาการข้างเคียงรบกวนการกินยา
- เผลอลืมยาต่อเนื่องหรือมีเหตุทำให้กินยาไม่สม่ำเสมอ
- มีอาการเข้าข่ายโรคติดต่อทางเพศสัมพันธ์ (ตกขาว/หนอง ปวดแสบขณะถ่าย ปุ่ม แผลคัน เจ็บคอหลังรักเพศสัมพันธ์)
เชื่อมต่อบริการอื่น
- วางแผน PrEP ให้คู่นอน (ถ้าเหมาะสม)
- เชื่อมต่อการคัดกรองโรคติดต่อทางเพศสัมพันธ์ เชิงรุก และการฉีดวัคซีน
การตรวจคัดกรองโรคติดต่อทางเพศสัมพันธ์เป็นประจำ
ทำไมต้องถี่ (ทุก 3–6 เดือนตามความเสี่ยง)
- โรคติดต่อทางเพศสัมพันธ์หลายชนิด ไม่มีอาการ การตรวจจึงเป็นวิธีเดียวที่จะเจอ และรักษาได้เร็ว
- รักษาเร็ว ลดการแพร่เชื้อ ลดการอักเสบ และลดความเสี่ยงภาวะแทรกซ้อน
ตรวจอะไรดี
- ซิฟิลิส: เลือด (เช่น RPR/TPHA)
- หนองใน/คลามัยเดีย: ตรวจ ตามตำแหน่งสัมผัส (ปัสสาวะ/ท่อปัสสาวะ, ทวารหนัก, คอหอย) ด้วย NAAT
- ไวรัสตับอักเสบ B/C: เลือดตามข้อบ่งชี้
- พิจารณาตรวจ เริม/HPV ตามความเหมาะสม และคำแนะนำผู้ให้บริการ
เทคนิคให้ทำได้จริง
- ตั้งเตือนปฏิทินทุก 3–6 เดือน
- สอบถามบริการ self-collection สำหรับตัวอย่างทวารหนัก/คอหอย (สะดวก และเพิ่มอัตราการตรวจ)
- เมื่อพบเชื้อ ให้รักษาตามแนวทาง และ ชวนคู่มาตรวจ/รักษา พร้อมกันเพื่อตัดวงจรติดเชื้อซ้ำ
วัคซีนทางเลือกเสริมเพื่อเพิ่มการป้องกัน
วัคซีนที่ควรพิจารณา
- ไวรัสตับอักเสบ B (HBV): ช่วยป้องกันการติดเชื้อ และโรคตับเรื้อรังระยะยาว
- เอชพีวี (HPV): ลดความเสี่ยงรอยโรคก่อนมะเร็ง และมะเร็งที่เกี่ยวข้อง (เช่น ปากมดลูก ทวารหนัก ช่องปากคอหอย)
- ไวรัสตับอักเสบ A (HAV): พิจารณาในกลุ่มเสี่ยง (เช่น ชายที่มีเพศสัมพันธ์กับชาย)
ทำไมวัคซีนจึงสำคัญ
- เติมเกราะชีวภาพ เสริมจากถุงยางอนามัย และการตรวจคัดกรอง
- ลดความรุนแรง ภาวะแทรกซ้อน และการแพร่เชื้อในชุมชน
เคล็ดลับความครบถ้วน
- ตรวจ ภูมิคุ้มกันเดิม ก่อน เพื่อวางแผนเข็ม/ตารางฉีด
- บันทึกประวัติการฉีดในแอป/สมุดวัคซีน และยึดนัดตามกำหนด
- ทบทวนวัคซีนร่วมกับแพทย์ปีละครั้ง พร้อมการตรวจติดตามอื่น ๆ
อ่านบทความอื่นๆ เพิ่มเติม
- โรคติดต่อทางเพศสัมพันธ์ วิกฤติสุขภาพที่ยังคงถูกมองข้าม
- ตรวจโรคติดต่อทางเพศสัมพันธ์ ทางเลือกเพื่อสุขภาพที่ปลอดภัย และมั่นใจ
ผู้ติดเชื้อเอชไอวีสามารถลดความเสี่ยงโรคติดต่อทางเพศสัมพันธ์ได้จริง หากดูแลสุขภาพอย่างครบด้าน ตั้งแต่การกดไวรัสให้อยู่ในระดับตรวจไม่พบ การใช้ถุงยางอนามัยทุกครั้ง การตรวจคัดกรองโรคทางเพศสัมพันธ์สม่ำเสมอ การรับวัคซีนที่จำเป็น รวมถึงการรับคำปรึกษา และติดตามการรักษาอย่างต่อเนื่อง แนวทางเหล่านี้ไม่เพียงช่วยให้มีชีวิตทางเพศที่ปลอดภัย และมั่นใจขึ้น แต่ยังเป็นการป้องกันการแพร่เชื้อไปยังคู่รัก และชุมชนได้อย่างยั่งยืนอีกด้วย
เอกสารอ้างอิง
- Centers for Disease Control and Prevention (CDC). HIV and Sexually Transmitted Diseases. Comprehensive information on how STIs affect people with HIV. [ออนไลน์] เข้าถึงได้จาก https://www.hiv.gov/hiv-basics/staying-in-hiv-care/other-related-health-issues/sexually-transmitted-diseases
- World Health Organization (WHO). Sexually transmitted infections (STIs) fact sheet. Global overview of prevention, risks, and control. [ออนไลน์] เข้าถึงได้จาก https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/sexually-transmitted-infections-(stis)
- UNAIDS. Global HIV & AIDS statistics — Fact Sheet. Latest worldwide HIV statistics and prevention strategies. [ออนไลน์] เข้าถึงได้จาก https://www.unaids.org/en/resources/fact-sheet
- กระทรวงสาธารณสุขแห่งประเทศไทย. แนวทางการตรวจ รักษา และป้องกันการติดเชื้อเอชไอวี ประเทศไทย พ.ศ. 2564/2565. เว็บไซต์ กรมควบคุมโรค กระทรวงสาธารณสุข. [ออนไลน์] เข้าถึงได้จาก https://stisqsa.ddc.moph.go.th/app-assets/manual/2566
- สมาคมโรคเอดส์แห่งประเทศไทย (Thai AIDS Society). Thailand National Guidelines on HIV/AIDS Treatment and Prevention 2021–2022. [ออนไลน์] เข้าถึงได้จาก https://www.thaiaidssociety.org/thailand-hiv-aids-guideline/
